کتاب شناسی توصیفی - انتقادی دهخدا

امروزه تألیف کتابشناسی ها و فهرست مقالات به عنوان یک ضرورت در جهت تسهیل مطالعات پژوهشگران و اندیشمندان مطرح بوده و به صورت رشته ای آموزشی و تخصصی درآمده است. اگر کتاب شناسی ها با نقد و توصیف درست همراه شوند می توانند در انجام پژوهش بسیار مفید باشند. از این رهگذر تهیه و تدوین کتاب شناسی آثار بزرگانی چون علی اکبر دهخدا در شناخت بهتر ادبیات معاصر موثر بوده و در روند مطالعات ادبی راه گشاست. اگرچه گزیده هایی از کتاب شناسی دهخدا به صورت پراکنده به چاپ رسیده، اما تاکنون کتاب شناسی توصیفی – انتقادی پیرامون آثار و احوال این شخصیت برجسته تهیه و تدوین نشده است. پایان نامهی حاضر با عنوان «کتاب شناسی توصیفی – انتقادی دهخدا» به معرفی، توصیف و نقد کتاب ها، مقالات و پایان نامه هایی که در ارتباط با وی از ابتدا تا پایان سال 1389 نوشته شده است، می پردازد، اما در این بین جنبه ی توصیفی پژوهش بر جنبهی نقدی آن غلبه دارد، زیرا همان طور که بر اهل تحقیق پوشیده نیست نقد آثار نیاز به تأمل و تعمق فراوان دارد در حالی که تعدد و وسعت منابع در کنار محدودیت زمانی در نظر گرفته شده در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مانع از این امر می گردید. به طور کلی روشی که در معرفی منابع به کار رفته، همانند کتاب شناسی های بزرگ اسلامی چون الذریعه الی تصانیف الشیعه است که با ذکر عنوان منبع، شروع می شود. این شیوه در مقایسه با شیوه ای که با ذکر نام نویسنده آغاز می شود مفید تر به نظر می رسد؛ زیرا عموماً خواننده با نام و عنوان کتاب مأنوس تر است. البته کتاب نامه و ارجاعات درون متنی بر اساس دستورالعمل نگارش و تدوین پایان نامه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می باشد که با نام نویسنده آغاز می شود. در ذکر نام کتاب ها نیز، عنوانی که در صفحه ی اول سمت چپ داخل آن ثبت شده مد نظر قرار گرفته است. همچنین در مواردی که یک اثر به وسیله ی ناشران مختلف به چاپ رسیده، سعی شده است به همه ی آن ها اشاره شود و اطلاعات کتاب شناختی مقالاتی که در چند نشریه چاپ شده، هر کدام به شکل جداگانه ثبت شده است. تلاش نگارنده بر آن بوده که حتی المقدور شیوه ی جدانویسی و رسم الخط امروزی در نگارش، رعایت شود و این شیوه حتی در نوشتن عنوان کتاب ها و مقالات و پایان نامه ها هم اعمال شده است. در سرتاسر پایان نامه عنوان مقالات طنز دهخدا همان گونه که خود نیز تأکید داشته، بدون «واو» یعنی به صورت «چرندپرند» ضبط شده مگر در مواردی که عنوان و نام منابع بوده است. این پایان نامه در پنج فصل تدوین شده که عبارت است از: فصل اول «شرح احوال و معرفی آثار دهخدا»: این قسمت از پایان نامه شامل شرح احوال و معرفی آثار دهخداست و سعی شده تمام نکات مهم زندگی این شخصیت در آن گنجانده شود. فصل دوم «کتاب های مستقل»: این فصل شامل معرفی ، توصیف و نقد کتاب هایی می باشد که یا از جمله آثار دهخداست و یا به طور مستقل در ارتباط با وی و آثارش است. فصل سوم «کتاب های غیر مستقل»: در این فصل به بررسی کتاب هایی پرداخته می شود که بخشی از آن ها مرتبط با دهخدا و آثار اوست. بنابراین در این قسمت آثاری معرفی شده که در آن حداقل مطلبی در حد یک بند به دهخدا اختصاص یافته باشد. البته آثار بسیاری وجود دارد که می تواند خواننده را با فضای سیاسی، تاریخی و شرایط اجتماعی زمان حیات دهخدا آشنا سازد و یا به هر نحوی اطلاعاتی پیرامون این شخصیت بدهد، اما به دلیل نداشتن مطلب مستقل در حد یک بند، در این پایان نامه نیامده است؛ از قبیل آثاری چون ایدئولوژی نهضت مشروطیت اثر فریدون آدمیت، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران اثر محمد محیط طباطبایی، رویدادهای مطبوعاتی ایران و نیز کتاب مطبوعات ایران در قرن بیستم اثر فرید قاسمی، تاریخ مشروطه ی ایران اثر احمد کسروی، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت اثر منصوره اتحادیه، ادبیات معاصر ایران اثر حسن امین، طلا در مس اثر رضا براهنی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی اثر زهرا شجیعی. در بسیاری آثار دیگر نیز تنها نام دهخدا آمده است مانند کتاب تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران اثر محمدتقی بهار؛ آقای ولی الله درودیان در گزیده های کتاب شناسی خود به این گونه آثار نیز اشاره کرده اما در پژوهش حاضر از این دست منابع چشم پوشی شده است؛ زیرا چنین کتاب هایی مستقیماً هیچ اطلاعاتی درباره ی شخصیت و آثار دهخدا به دست نمی دهد. از طرفی کتب امثال زیادی وجود دارد که به نحوی از امثال و حکم دهخدا بهره گرفته اند؛ فرهنگ بزرگ ضرب المثل های فارسی اثر حسن ذوالفقاری نمونه ای از این آثار است، اما به دلیل آن که این گونه آثار در زمره ی منابع معرفی شده در کتاب شناسی دهخدا نمی گنجد از ذکر آن ها نیز صرف نظر شده است. در این پژوهش کوشیده ایم هرآن چه از کتب تاریخ ادبیات که در دسترس بوده، ذکر شود و از میان کتب فارسی عمومی نیز تعدادی به عنوان نمونه آمده است. فصل چهارم «مقالات و سایر مطالب»: این فصل به معرفی و توصیف مقالات، نامه ها، گزارش ها، نقدها، گفت وگوها، مصاحبه ها و اشعاری که در ارتباط با دهخدا بوده و در نشریات به چاپ رسیده، اختصاص دارد. فصل پنجم «پایان نامه ها»: در این فصل پایان نامه هایی که در ارتباط با دهخدا و آثارش است، معرفی و توصیف شده است. برخی از کتاب ها و پایان نامه ها و مقالات به علت برخی محدودیت ها همچون محدودیت های کتاب خانه ای نقد و توصیفی ندارند و تنها به ذکر اطلاعات کتاب شناختی شان بسنده شده است. در خاتمه باید گفت در تدوین این پژوهش مسلماً نارسایی ها و ضعف هایی وجود دارد و ممکن است برخی منابع از قلم افتاده باشد یا توصیفات در حد انتظار خوانندگان نباشد؛ امید که پژوهشگران محترم از این کاستی ها درگذرند.